ELFY

Elfy znane są szeroko fanom literatury fantasy z takich powieści jaki trylogia "Władca Pierścieni", "Hobbit, czyli tam i z powrotem" (obie autorstwa J. R. R. Tolkiena), cykl powieści "Saga o Wiedźminie" Sapkowskiego, czy w końcu z lubianego przez nas "Harry'ego Pottera" Rowling. Każdy autor trochę zmieniał wygląd i cechy elfów, dlatego ciężko opisać je ogólnie. W każdej powieści fantasy są one nieco inne, mają różny podział na nacje i zupełnie inne znaczenie w akcji książki. Dlatego też nie będę opisywała elfów ze wszystkich znanych dzieł, wybiorę wybiórczo tylko te (moim zdaniem) najważniejsze.



Wyraz elf (a właściwie Álfar) narodził się w mitologii germańskiej. Żeby lepiej zrozumieć historię tego stworzenia, musimy cofnąć się parę wieków wstecz, gdy do ludów germańskich Rzymianie zaliczali barbarzyńskich Skandynawów i Anglosasów. Każde z ich plemion miało własnego boga, historię i własną nazwę. Jednak ich legendy i mity były bardzo podobne, co było podstawą do stworzenia mitologii nordyckiej.
Główną linią bogów byli Asowie, którymi przewodził cwany Odyn i gromowładny Thor. Stworzeni byli na wzór ludzi. Posiadali swoje wady i słabostki, często oddawali się piciu i licznym zabawom, a ich historie były rozgrywane w miejscach podobnych do tych znanych ludziom.
Skandynawowie dzielili świat na trzy poziomy. Na samym dole był Nilfheim, kraina zmarłych. Rządziła nią Hel, należąca do rasy olbrzymów. Nad nią znajdował się Midgard, czyli świat ludzi. Nad Midgardem było królestwo bogów, Asgard. To właśnie tam, obok Asów, na najwyższym poziomie świata swoją siedzibę miały elfy. Nazywała się ona Alfheim.




Elfy stworzył sam Odyn - syn człowieka Bora z pierwszą na świecie olbrzymką. Po zabiciu pierwszej istoty, pradawnego olbrzyma Ymira, Odyn wraz z braćmi zaczął tworzyć świat z jego ciała. Elfy zostały stworzone zaraz po powstaniu Dverg (karłów). Konkretnie powołano dwie rasy Álfar. Elfy Jasne, Światła (Liosálfar) mieszkały właśnie w Alfheim. Elfy Ciemne, Mroczne (Döckálfar) musiały zamieszkać wraz z karłami. Döckálfar były uzdolnionymi kowalami. Najlepsi byli synowie Ivaldiego.



W mitologii nordyckiej elfy są istotami ludzkiego wzrostu, urodą podobne do bogów. Niestety w żadnych zachowanych źródłach nie ma wzmianki o tym, dlaczego zostały stworzone i jaką rolę miały pełnić. W "Eddzie Poetyckiej" (najstarszy dokument islandzki zwierający 29 pieśni o bogach i wojownikach) elfy nie wymieniono z nazwy. Według prof. Terry'go Gunnella stworzenia te były utożsamiane z Vanir - bogami płodności, którzy początkowo zamieszkiwali Wanaheim, jednak po przegraniu wojny z bogami Aesirami część z nich osiadła w Alfheim, Krainie Elfów. Przemawia za tym fakt, iż władcą Alfheim był właśnie Vanir - Freyr, bóstwo urodzaju, płodności, radości i roślinności. Zatem słowo elf (a właściwie álfr) powinno być synonimem słowa Vanir. W takim razie elfy to po prostu mieszkańcy Alfheim (bez podziału na Elfy Jasne i Vanirów).



Według mitologii skandynawskiej elfy zawsze są istotami obdarzonymi piękną urodą. W mitach Wysp Brytyjskich były wręcz niebezpiecznie cudowne, kusiły swoim wyglądem. Ich uszy zakończone były spiczem, co odróżniało je od rasy ludzkiej. Posiadały piękny, dźwięczny głos. Były również nieśmiertelne. W mitach anglosaskich nazywano je aefl, co można kojarzyć z istotną obcą etnicznie. Dodatkowo we wszystkich wierzeniach przewija się fakt, iż elfy były uzdolnione magicznie. Podobno sztuki magii nauczyła ich kapłanka Vanir, Freyja, która znała technikę seidhr, miała moc przenikania zaświatów i potrafiła zamieniać się ptaka. Technika ta wiązała się ściśle z kobietami, gdyż samo słowo "seidhr" oznacza "wiązanie" a po polsku po prostu "uwodzić".
Według "Sagi Hrolf Kraka" (saga, której powstanie datowane jest na XIII wiek) możliwe jest potomstwo między człowiekiem a elfem.

Ewolucja elfów na przestrzeni wieków

Na przestrzeni wieków podobne do ludzi, choć niezwykle piękne elfy ewoluowały. I tak w folklorze skandynawskim przybrały formę nisser i älvor. Alvor były ślicznymi młodymi kobietami, niefrasobliwymi oraz długowiecznymi. Zajmowały się tańczeniem nocami na łąkach, omamiając każdego kto na nie spojrzał tak, że patrząc wydawało mu się iż minęły godziny. A mijały lata. Alvor zamieszkiwały lasy wraz z królem elfów.
Nisser natomiast to odpowiedniki polskich domowników. Były to małe istotki zmieszkujące domy ludzi i opiekujące się nimi. Przedstawiane jako małe dziecko z siwą brodą i czerwoną czapeczką (bardzo przypominający znanego nam dziś Świętego Mikołaja, lecz o wiele niższego). W zamian za opiekę domu oczekiwały drobnych prezentów. Niezadowolone, psociły.




Bardzo ciekawie elfy ewoluowały w folklorze niemieckim. Zwane tam były Alb i od tego właśnie słowa powstało niemieckie wyrażenie "Albtraum", oznaczające koszmar, a w dosłownym tłumaczeniu - elfi sen. Powstanie tego słowa jest związane z wierzeniem, jakoby elfy zsyłały złe sny, siedząc śpiącemu człowiekowi na klatce piersiowej. Ogólnie Alb były małymi, złymi chochlikami, które prócz koszmarów mogły zsyłać choroby zarówno na ludzi jak i na bydło.
Elfy uwzględnili według tego folkloru bracia Grimm w swojej baśni "Szewczyk i Elfy". Według nich były to istoty bardzo niskie i nagie, a zajmowały się (podobnie jak leprechauny) robieniem butów, pomagając szewcowi. Gdy szewc nagrodził je za ich pracę jakimś ubrankiem, znikały na zawsze (przypomina to bardzo skrzaty domowe w cyklu powieści o Harrym Potterze). Dodatkowo według folkloru niemieckiego osobom umierającym pojawia się elf (a nawet król elfów!) a jego mina ma świadczyć o tym, czy śmierć będzie bolesna czy może łagodna. Ten fakt jest bardzo znany dzięki poematowi "Król Elfów" Goethego, który został stworzony w epoce romantyzmu.



W innych mitologiach elfy są przedstawione jeszcze inaczej. Wspomnę jedynie, że w Grecji utożsamiano je z nimfami, a na terenach słowackich ze znanymi nam rusałkami. Irlandczycy stworzyli zupełnie nową historię tych istot, nazywając je Sídhe.

Elfy w "Harrym Potterze" Rowling

Siedmiotomowa powieść fantastyczna "Harry Potter", której autorem jest J. K. Rowling opowiada historię młodego czarodzieja, który uczęszcza do Szkoły Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie. Jego głównym zadaniem jest pokonanie Lorda Voldemorta, ponieważ według przepowiedni jedynie on będzie do tego zdolny. W powieści występują takie istoty jak skrzaty domowe, trestale, strzygi czy sfinksy. O elfach jest tutaj jednak niewiele.



Jak podaje serwis harrypotter.wiki, elfy są wielkości małego człowieka (osiągają do pięciu cali wzrostu), obdarzone niską inteligencją. Posługują się słabą mocą magiczną, głownie w celach obronnych. Ich drapeżnikiem jest między innymi lelek wróżebnik, czyli ptak o wyglądzie chudego sępa. Potrafią latać dzięki skrzydełkom (przezroczystym lub tęczowym). Nie potrafią mówić, ich komunikacja polega na brzęczeniu. Dzięki temu, że są próżne można je namówić by robiły za dekorację. Niestety powinno się uważać, gdyż łatwo je urazić. Sposób ich rozmnażania bardzo przypomina rozmnażanie owadów. Samica elfa składa kilkadziesiąt jaj po spodniej stronie liścia. Po nieokreślonym bliżej czasie z każdego jaja wykluwa się kolorowa larwa, która od sześciu do dziesięciu dni zaczyna tworzyć kokon. Po miesiącu z kokona wychodzą od razu dorosłe elfy.

Od autora: Rowling zupełnie zepsuła wyobrażenie elfów znane nam z innych powieści fantasy. Tutaj wydają się one słabe, jakby niedopracowane. Nie mają prawie żadnego związku z ich "przodkami" z mitologi nordyckiej. Przypominają złośliwe motyle. Brak mowy można uznać za ich defekt.

Elfy w powieściach J. R. R. Tolkiena

J. R. R. Tolkien stworzył własny świat fantasty, mityczne Śródziemie, w którym umieścił obok ludzi takie stworzenia jak krasnoludy, hobbity, elfy, orkowie, trolle, enty.





Elfy były jednymi z najpotężniejszych istot w Śródziemiu i Amanie. Ogólnie nazywano je Quendi ("Mówiący" ). Tolkien bardzo szczegółowo podzielił elfy ze względu na ich wędrówki w różne zakątki świata. Głównie Quendi dzieli się na Eldarów ("Lud Gwiezdny"; nazwa nadana przez Oromë) i Avarich. Eldarów podzielono później na jeszcze trzy inne nacje. Natomiast rasa ludzi wyróżniała elfy następująco:

1. High Elves, czyli Elfy Wysokiego Rodu zwane Dostojnymi. Byli to Ci co powrócili z Zachodu.
2. Middle Elves, czyli Elfy Średnie; spokrewnione z Dostojnymi, lecz nigdy widziały Amanu (Nieśmiertelnej Krainy).
3. Dark Elves, czyli Elfy Ciemne, zwane Leśnymi. Nigdy nie były na Zachodzie i nie pragnęły dotrzeć do Amanu.

Dla Śmiertelnych ciężko było określić wiek Quendi. Cechowały się wysokim wzrostem (nierzadko przewyższały ludzi). Średni wzrost elfich mężczyzn to w przybliżeniu aż 1,90m. Kobiety były niewiele niższe. Quendi miały szlachetną postawę i były pełne wdzięku. Ich jaśniejąca cera oraz błyszczące niczym gwiazdy na niebie szare, błękitne lub rzadziej ciemne oczy czyniły z nich istoty piękne. Elfy tolkienowskie kochały swoje ciemne włosy, niezwykle o nie dbały, czesząc się w wymyślne fryzury. Posługiwały się własnym językiem, zwanym Doriathrin.






Ich życie można podzielić na trzy fazy. Cechą charakterystyczną wszystkich nacji (bez względu na rodzaj podziału) jest u elfów a nawet półelfów brak zarostu aż do fazy trzeciej. Wyjątkiem był jedynie Urundil. Jednak bardzo małe grono elfów mogło pochwalić się bujnym zarostem. Jednym z nich był Cirdan. Kolejnym wspólnym aspektem Quendi jest ich dźwięczny głos, o niezwyklej wręcz barwie, niespotykanej u Śmiertelników. Ich zmysły były bardziej czułe niż ludzi, dlatego też gdy chciały, mogły pozostać niezauważone. Posiadały spiczaste uszy. Nie żyły dobrze z krasnoludami od czasu zniszczenia Doriathu, jednak nawet tu powstał wyjątek (Legolas z Gimlim).

Od autora: U Tolkiena widać znajomość i wykorzystanie mitów nordyckich. Elfy w jego powieściach cechowało piękno, dbały o swoją urodę. Posiadały niezwykły głos i były wielkości wysokiego mężczyzny. Wszystko to zostało zaczerpnięte właśnie z przedstawionej na początku tego artykułu mitologii germańskiej. Tolkien przedstawił je również jako istoty niezwykle mądre. Należy dodać, że według mitologii nordyckiej ostatnim władcą Alfheim miał być właśnie Gandalf. Imię to zostało przez Tolkiena użyte, by nazwać tak jednego z Istara, który odgrywał znaczącą rolę w powieściach "Władca Pierścieni" oraz "Hobbcie".

Elfy w "Wiedźminie" Sapkowskiego

"Saga o Wiedźminie" autorstwa Andrzeja Sapkowskiego opisuje dzieje wiedźmina Geralta (mutanta stworzonego, by zabijać potwory zagrażające ludziom) i księżniczki Cintry - Ciri, która związana jest z głównym bohaterem poprzez prawo niespodzianki. W powieści uwzględnione są różne mityczne stworzenia takie jak gnomy, niziołki, krasnoludy i smoki. A także, oczywiście, elfy.

W "Wiedźminie" elfy przybyły na Kontynent o wiele wcześniej niż ludzie, lecz później od gnomów i krasoludów. Przypłynęły na białych okrętach i osiadły tworząc własne miasta np. Est Haemlet i Loc Muinne oraz symboliczne wręcz Shaerrawedd.
Sapkowski w swoich powieściach podzielił elfy na Aen Seidhe ("Lud Wzgórz") i Aen Elle ("Lud Olch", zamieszkujące inną sferę uniwersum)
Opisał ich jako piękne istoty o szczupłej budowie ciała. Były długowieczne, potrafiły żyć nawet do 600 lat. Jedyne owłosienie jakie posiadały, było to na głowie. Miały spiczaste uszy. Ich uzębienie było inne niż ludzi - miały drobne ząbki i brakowało im kłów. Posiadały duże oczy o idealnym kształcie migdałów. Ceniły sztukę, posiadały naturalną wieź z przyrodą i łatwo mogły zostać w lasach niezauważone. Posługiwały się Starszą Mową, jednak część z nich znała już wspólny język. Miały również naturalny talent do magii, potrafiły się nawet przemieszczać między światami, a ich moc była potężna. Ludzcy magowie po przybyciu na Kontynent pobierali nauki właśnie u elfów.
Aen Seidhe szczerze nienawidzą ludzi, którzy przybywając na Kontynent podbili ich miasta i zmusili elfy do wycofania się w miejsca mało żyzne i ciężkie do przeżycia. Dodatkowo ludzie w swoich aglomeracjach utworzyli specjalne getta dla innych stworzeń typu gnomów czy niziołków oraz oczywiście elfów. Ciężko było to zaakceptować elfom, tym bardziej że traktowały one ludzi jako rasę gorszą od swojej.

Elfy są długowieczne, Ciri. Według naszej miary czasu, prawie nieśmiertelne. Ludzie wydawali im się czymś, co przeminie jak susza, jak sroga zima, jak plaga szarańczy po których przychodzi deszcz, wiosna, nowy urodzaj. Chcieli przeczekać, przetrwać. Postanowili zniszczyć miasta i pałace. W tym ich dumę - piękne Shaerrawedd.

W czasie akcji "Wiedźmina" elfy są już na skraju upadku. Mają problem z wyżywieniem, a większość młodych, zdolnych do rozmnażania Aen Seidhe umiera w bezsensownych i nierównych walkach z ludźmi (gdyż elfy są tutaj co prawda długowieczne, ale płodność kobiet kończy się w około 30-40 roku życia). Ich poczucie odrębności i wyjątkowości było jednym z powodów dlaczego młode, buntownicze elfy chwytały za łuki (do których miały naturalny talent).
W ten sposób ich gatunek powoli wymierał i nie było już dla nich ratunku.




Od Autora: U Sapkowskiego widać powiązanie między elfami z mitologii nordyckiej, jak również tymi z "Władcy Pierścieni" Tolkiena. Dodatkowo wyraz Aen Seidhe został prawdopodobnie zaczerpnięty z mitologii irlandzkiej, gdzie rasa istot nadprzyrodzonych, odmiennych od ludzi nazywano Aes sídhe.
Tutaj elfy (podobnie jak u Tolkiena i w mitach Nordów) są szczupłe, mało owłosione, mają spiczaste uszy. Kochają sztukę, władają magią. Mają talent do strzelania z łuku. Dodatkowo mogą się rozmnażać z ludźmi tworząc półelfy. Jednak tutaj ich rasa jest już na skraju upadku. Czują się lepsze od ludzi i nie mogą znieść ich dominacji oraz tego, że zostały wygnane ze swoich własnych, cudownych miast.

Podsumowanie

Wyobrażenia elfów zmieniały się przez wieki. Raz były to istoty wysokie, dostojne i tajemnicze, innym razem malutkie, niepozorne i wredne. We współczesnej literaturze fantasy można dostrzec powiązania ze znacznie starszymi źródłami mitycznymi, czy nawet samymi mitologiami różnych ludów. Jednak każdy autor nieco zmienia wygląd i zachowanie tych stworzeń, daje im inną rolę w swoich dziełach. Dzięki czemu nie da się jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie: czym jest elf? Zależy w jakim kontekście człowiek chce wiedzieć. Czym jest elf według mitów? A może według Rowling? Jaki był elf w "Wiedźminie"? Jakie znaczenie on miał w powieściach Tolkiena?
A to jedynie wybiórczo wybrane, najbardziej znane polskim fanom fantasy utwory. Rodzajów elfów jest dużo, dużo więcej.